…zwanym szwajcarskim.

Dzisiejszy post dotyczy z dawna wyczekiwanego wyroku Trybunału Sprawiedliwości w sprawie C‑260/18 Kamil i Justyna Dziubak/ Raiffeisen Bank International AG, ECLI:EU:C:2019:819, czyli wyroku o skutkach nieuczciwych postanowień umownych dotyczących indeksacji kredytu we franku szwajcarskim (CHF). Wyrok ów wywołał już, być może lekko wstrząśnięty oraz zmieszany, komentarz Związku Banków Polskich[1].

Trybunał wypowiada się tu o Dyrektywie Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich, akcie prawa Unii który jest transponowany w polskim prawie przede wszystkim w art. 385-385⁴ k.c. Od początku obowiązywania tej dyrektywy narasta orzecznictwo Trybunału co do jej celu, czyli celu wskazanej dyrektywy – ochronie konsumentów przed nieuczciwymi warunkami występującymi w umowach zawieranych przez konsumentów z przedsiębiorcami. Sąd powinien mieć na uwadze przy jej stosowaniu, że konsument jest uważany za stronę słabszą w stosunku do przedsiębiorcy. Obejmuje to uznanie postanowienia umownego za nieuczciwe z urzędu przez sąd.

Gdyby sąd uznał, że postanowienie umowne jest nieuczciwe, to na podstawie art. 6 ust. 1 Dyrektywy w zw. z art. 385¹§1 i 2 k.c. nieuczciwe warunki w umowach zawieranych przez sprzedawców lub dostawców z konsumentami nie będą wiążące dla konsumenta, a umowa w pozostałej części będzie nadal obowiązywała strony, jeżeli jest to możliwe po wyłączeniu z niej nieuczciwych warunków.

Uznanie postanowienia za nieuczciwe jest ważne dla osób, które zawarły umowy o kredyt bankowy indeksowany we franku szwajcarskim – postanowienie o indeksacji kredytu do franka niejednokrotnie ma właśnie taki charakter. Podstawowym pytaniem które rozstrzygał Trybunał było to, które dotyczyło konsekwencji nieuczciwości indeksacji dla umowy kredytu – czy wiąże się to z nieważnością umowy w całości, czy może możliwe jest uzupełnienie umowy o inne postanowienia umowne, bądź zmiana umowy na analogiczną do „zawartej w złotówkach”.

Trybunał skłania się w dzisiejszym wyroku ku nieważności umowy pozbawionej klauzuli o indeksacji do franka. do Zdaniem TS wyeliminowanie indeksacji prowadzi zaniknięcia ryzyka kursowego, które jest bezpośrednio związane z indeksacją przedmiotowego kredytu do waluty, co sprawia, że „niepewna” jest możliwość dalszego istnienia takiej umowy. Gdy sąd uzna, że bez takiego postanowienia umowa nie jest w stanie dalej istnieć, to jest zdaniem TS zobowiązany do stwierdzenia jej nieważności. Wyjątkiem od tego jest sytuacja, gdy sam konsument nie chce stwierdzenia nieważności. Nawet gdyby sąd był sam zdania, że nieważność umowy prowadziłaby do skutków niekorzystnych dla konsumenta, to w braku woli konsumenta co do utrzymania nieuczciwego warunku sąd nie może odmówić stwierdzenia takiej nieważności.

Trybunał odniósł się także do wyjątkowej możliwości zastąpienia nieuczciwych warunków umownych innymi postanowieniami, bez stwierdzenia nieważności całej umowy. Zastąpienie jest możliwe, gdy dokonuje się przepisem prawa krajowego o charakterze dyspozytywnym albo przepisem mającym zastosowanie, gdy strony danej umowy wyrażą na to zgodę, przy czym możliwość ta jest ograniczona do przypadków, w których usunięcie nieuczciwego postanowienia umownego zobowiązywałoby sąd do unieważnienia umowy jako całości, narażając tym samym konsumenta na szczególnie szkodliwe skutki, tak że ten ostatni zostałby tym ukarany. Te szkodliwe skutki mają być oceniane na moment zaistnienia sporu. Jednakże TS zaprzeczył, aby mogłoby być to dokonane poprzez odwołanie się do skutków wynikających z zasad słuszności (zasad współżycia społecznego) lub ustalonych zwyczajów.

W efekcie, naszym zdaniem, TS obrał podejście „eliminowania” klauzul indeksacyjnych z obrotu poprzez nieważność.

Konsekwencją wyroku może być ułatwienie wykazania roszczenia o stwierdzenie nieważności umowy kredytu indeksowanego do CHF przez konsumenta. Zdaje się to dostrzegać Związek Banków Polskich w swoim komunikacie. Szczególnie jednak jedno zdanie brzmi tam dość alarmistycznie – że bank może w sytuacji nieważności skorzystać z „roszczenia o świadczenie polegające na zaniechaniu żądania zwrotu kwoty kredytu przed nadejściem terminu ustalonego w umowie”. Nie jest to kwestia rozstrzygnięta w wyroku.

Jednym z obowiązków kredytodawcy jest powstrzymanie się od żądania zwrotu kredytu przed ustalonym terminem (tak J. Pisuliński [w:] J. Panowicz-Lipska (red.) System Prawa Prywatnego, Tom 8, s. 378) a świadczenie na rzecz kredytobiorcy z tytułu nieważności miałoby charakter bezpodstawnego wzbogacenia, a konkretniej świadczenia nienależnego (nie ma ważnej podstawy prawnej dla świadczenia banku), ale naszym zdaniem taka wypowiedź ZBP jest dość desperacka.

Po pierwsze, mając na uwadze że nieważność istniałaby od samego początku (zawarcia umowy z nieuczciwym warunkiem umownym), termin przedawnienia biegłby już od tego momentu. Niejednokrotnie więc bank nie mógłby domagać się zwrotu bezpodstawnego wzbogacenia z tytułu przedawnienia, zwłaszcza że jego roszczenia są związane z prowadzeniem działalności gospodarczej.

Po drugie, wypowiedź ZBP – sprowadzająca się do uprzejmego informowania osób dotkniętych nieuczciwymi warunkami umownymi, że mogą się narazić na dalsze roszczenia banku który wywołał swoim postępowaniem nieważność – zapomina, że nie można żądać zwrotu świadczenia nienależnego, gdy jest to sprzeczne z zasadami współżycia społecznego (art. 411 pkt 2 k.c.).

Po trzecie, należałoby się zastanowić czy aby bank może żądać zwrotu takiego świadczenia polegającego na jego nieczynieniu, gdy kredytobiorca zużył udostępniony kapitał w wykonaniu nieważnej umowy w zgodzie z pierwotnymi wskazaniami właśnie tego banku (art. 409 k.c.). Niewątpliwie, sąd cywilny powinien rozważyć te kwestie gdyby bank mimo wszystko chciał wymusić spłatę od już pokrzywdzonego nieuczciwym postanowieniem umownym kredytobiorcy.

W każdym wypadku jednak wyrok TS będzie istotną wskazówką w sprawach o roszczenia z tytułu umów indeksowanych w CHF, w szczególności zaś dla osób domagających się stwierdzenia ich nieważności.

[1] https://www.zbp.pl/Aktualnosci/Wydarzenia/Wyrok-TSUE (dostęp 3.10.2019)